Muziek is heel belangrijk in de liturgie, zowel het orgelspel als de liederen. Wij hebben in onze federatie 5 orgelisten, nl. Ivo, Tim, Leen, Etienne en Lode die ons elke keer weer blij maken met hun orgelmuziek
Rond 250 v.Chr. vond Ktesibios, een werktuigkundige uit Alexandrië (285-228 v.Chr.), het eerste type orgel uit, de hydraulos. Letterlijk betekent dit Griekse woord ‘waterpijp’ of ‘waterfluit’, een soort luchtorgel.
Het orgel is een blaasinstrument dat zijn oorsprong heeft in de fluit. In de loop der tijd evolueerde het door kleine aanpassingen tot zijn huidige vorm. De syrinx of panfluit lijkt door zijn aaneengeschakelde pijpen met vaste lengtes al een beetje op een orgelfront.
De vroegchristelijke tijd was overwegend vocaal: eerst Ambrosiaans en later Gregoriaans en dit zonder begeleiding van instrumenten. Het is pas in de middeleeuwen dat het gebruik van het orgel in de liturgie zich ging verspreiden. Eerst in de Engelse kerken en vanaf 1300 werd het orgel in de Rooms-Katholieke kerk een onderdeel van de liturgie en dit vooral in de abdijen en kathedralen als begeleiding van de gezangen. later werd dit algemeen toegepast in alle kerken.
Tijdens de Renaissance(15de eeuw) en de Barok (tot midden 18de eeuw) kent het gebruik van het orgel een hoogtepunt met de creatie van prachtige instrumenten en de ontwikkeling van de rijke orgelwerken van beroemde componisten zoals J.S. Bach, C. Frank , D. Buxtehude …..
Tijdens de reformatie (kerkhervorming 16de eeuw) was men dan weer tegen het gebruik van orgels in erediensten. Volgens Calvijn moest zang vooral vocaal en sober zijn. Hij noemde het orgel zelfs een uitvinding van de ‘prins der duisternis’…
Tijdens de klassieke en romantische periode (eerste helft van de 19de eeuw) werden orgels steeds groter en complexer, met meer registers en pijpen met als gevolg meer mogelijkheden en klanken.
Elk orgel is verschillend van klank omdat ze aangepast zijn aan de ruimte en hun functie. Wel vinden we steeds dezelfde onderdelen terug: één of twee klavieren of manualen en een voetklavier of pedaal. De reeksen pijpen hebben elk hun eigen klankkleur, vaak als imitatie van een instrument (fluit, hobo, trompet…). Aan de hand van de registers kiest de organist welke pijpen hij laat spreken .
Maar genoeg nu over het instrument zelf dat zou stof vergaren als het niet bespeeld wordt door een organist.
Wat is volgens onze organisten de beste plek voor het orgel ?
De meest geschikte plaats, wat klank betreft, is zeker het ‘hoogzaal’ zoals in Dilbeek, maar als de akoestiek in de kerk goed is, dan kan dit overal.
Het belangrijkste is dat er een visueel contact kan zijn tussen de organist en de cantor, de celebrant en de kerkgemeenschap zodat hij/zij beter betrokken is bij de viering.
Als de cantor beneden staat en het orgel boven zoals in Dilbeek, kan er gebruik gemaakt worden van spiegels, camera’s …. maar het is niet ideaal.
En waarom zou je vragen? Wel, omdat de organist een fractie van een seconde vroeger moet spelen dan dat de cantor zingt. Het duurt namelijk even eer het geluid van de orgelpijpen beneden geraakt. Dus oogcontact is belangrijk, zodat het lied op hetzelfde ritme wordt gezongen als het gespeeld wordt op het orgel!
Een orgel speelt een essentiële rol in de beleving van de liturgie.
De organisten begeleiden de gezangen en geven zo een ondersteuning aan de cantor en aan de priester. Samen nodigen ze uit tot gebed.
Door gepaste orgelmuziek worden de gelovigen meer betrokken bij de liturgie en versterkt het hun liturgische beleving: bvb. een Kyrie mag niet zo vrolijk klinken als een Sanctus.
De organist volgt in principe de cantor maar kan soms ook proberen het tempo te beïnvloeden. Als er geen volledige partituur ter beschikking is, dan vult de organist het ontbrekende zelf in. In een lied kan het ook dat de 2de strofe anders gezongen wordt dan de eerste en dat het lied, alhoewel met dezelfde partituur, anders wordt gezongen in de ene kerk dan in de andere kerk, wat snel handelen vereist van de organist.
Door de jaren heen komt er wel een zekere routine in het begeleiden, maar opperste concentratie is en blijft vereist! De cantor kan bvb. een ander lied inzetten dan afgesproken of er kan een technisch mankement zijn aan het orgel, denk maar aan een toets die blijft hangen! Het hoofd koel houden is dan de boodschap en anticiperen op de situatie!
Ivo vertelt een kleine anekdote. Aan het einde van een uitvaart kwam men plots fluisteren: kunt ge de Brabançonne spelen, want de overledene was een oud-strijder? Op zo’n stressmoment komen alle nationale hymnes in je gedachten voorbij en dan probeer je er toch het beste van te maken.
Een organist is geen cantor maar soms is dat dit wel het geval. Tim zingt voor, zoals bij het gloriagebed in Pede maar liever niet tijdens de ganse viering zoals hij eens moest doen, toen hij moest gaan depanneren in de kerk van Denderwindeke. Daar werd dat van hem verwacht, maar hij vond het toch moeilijk om zich tijdens de ganse viering, zowel op het orgel, als op de zang te concentreren.
Naast de muzikale ondersteuning van de gezangen creëert de orgelmuziek ook een sfeer die meditatief, ingetogen, plechtig, majestatisch, feestelijk …. kan zijn. Dat ervaren we vooral in de solostukken die onze organisten spelen die evenals de liederen aangepast zijn aan het liturgisch jaar of aan de omstandigheden:, kerstperiode, vastentijd, paastijd, pinkstertijd, Mariale momenten, begrafenis…..
Rond Kerstmis is er een redelijk groot repertoire van bewerkingen van bekende melodieën bruikbaar. Ook tijdens de vasten is het gemakkelijk om gepaste muziek te vinden, maar dan kan het soms nog beter zijn om bv de ‘sortie’ weg te laten, net zoals er in die periode geen Gloria of Alleluja is. Bij andere feesten is het soms zoeken naar de geschikte invulling. Pinksteren nodigt uit om het vuur van de Geest uit te drukken wat kan bekrachtigd worden met een ‘tutti’, zijnde alle register gebruiken in een levendig werk.
Het spelen van de gepaste muziek op de juiste manier en op het juiste moment vereist dus een goed begrip van de liturgie. Gelovig zijn is een meerwaarde om dit alles goed over te brengen.
Onze organisten, Etienne ,Ivo, Leen, Lode en Tim, Lode bespelen onze orgels maar ook daarbuiten zijn ze actief, maar dat laat ik hen zelf vertellen!
Etienne: Ik bespeel de orgels in onze federatie vooral bij de uitvaarten en ik verkies persoonlijk de Van Bever orgels van Sint- Ambrosius in Dilbeek en Sint-Gertrudis-Pede en dit om het warme timbre dat eigen is aan deze romantische orgels.
Ook Sint- Rumoldus heeft/had een mooi orgel maar het wordt tegenwoordig te weinig bespeeld en functioneert bijgevolg niet meer behoorlijk. Ik vind het dan ook vrij avontuurlijk om dit orgel nu nog te bespelen….
Buiten de federatie ben ik al meer dan 50 jaar titularis-organist in de kerk van Sint-Agatha-Berchem waar ik ook op een Van Bever orgel speel. Dit is de grote broer van het orgel van Dilbeek met enkele spelen meer en met het grote verschil dat de organist met de rug tegen de orgelkast zit.
Vroeger verzorgde ik regelmatig uitvaarten in de basiliek van Koekelberg en andere kerken van Brussel-West, alsook in St.-Martens-.Lennik en St.-Kwintens-Lennik, wat mij heel wat ervaring in de verschillende types orgel oplevert.
Ivo: In de loop der jaren heb ik al heel veel mooie orgels mogen bespelen. Eén van de indrukwekkendste was dat van de kathedraal van Brussel maar ook nog dichter in de buurt is het orgel van Vlezenbeek het vernoemen waard.
Het orgel van Pede is klein van omvang maar het speelt heel aangenaam.
In de Sint- Ambrosiuskerk staat een zwaarder instrument van dezelfde bouwer, specifiek geschikt voor romantische muziek.
Achteraan in de Sint-Ambrosiuskerk staat een kleiner instrument dat alleen kan gebruikt worden voor het spelen van oudere muziek omdat het een orgel zonder pedaal is. Het is jammer dat dit er al die jaren staat te verkommeren!
Leen: Door de muziekschool heb ik al op verschillende orgels mogen spelen buiten die van de federatie, zoals in Gent, Ninove, Sint-Niklaas …..
Lode: Ik heb onlangs het gerestaureerd orgel van de basiliek van Halle mogen bespelen , een ervaring die mij enorm is bijgebleven.
Het orgel van de Sint- Pieterskerk Itterbeek dat wordt gebruikt door de muziekacademie van Dilbeek (Dil’arte) voor de orgellessen is vooral geschikt voor het spelen van barokmuziek zoals Bach . Het zou aangewezen zijn om ook op het orgel van Dilbeek te mogen oefenen, want dit instrument leent zich daar ook goed toe.
Ook iets om over na te denken door de kerkraad van Dilbeek?
Tim: Ik speel het liefst op romantische (pijp)orgels zoals die van Sint- Gertrudis-Pede (hoe zou dat komen?) met een stevig klavier d.w.z. hardere toetsen om in te duwen. De registers zijn minder scherp en de zweverige klanken geven een dromerig gevoel. Het is tevens een uitdaging om op een orgel met één klavier voor de handen een stuk te spelen dat geschreven is voor twee klavieren. Af en toe lukt dit maar soms moet je toegeven dat het echt niet gaat…
Hoe werden onze organisten gefascineerd door het orgel ?
Bij Tim kwam de fascinatie voor het orgel door het misdienaar zijn tijdens de zondagviering. Bij Ivo daarentegen kwam dit door zijn vader die actief was in het kerkkoor.
Ze speelden allemaal eerst piano en daarna kwam het orgel erbij, zoals bij Lode die tijdens zijn middelbare studie in het St. Lambertuscollege van Bilzen aangemoedigd werd door een priester-leraar die hem ook liet kennis maken met de barokmuziek.
Oefening baart kunst
Voor het inoefenen van de orgelstukken hebben de meeste organisten een elektrisch orgel thuis. Best oefenen met een hoofdtelefoon op zodat de huisgenoten en buren niet teveel worden gestoord, zeggen ze!
Ze kunnen ook in de één of andere kerk gaan oefenen op het orgel: ideaal bij warme temperaturen maar in de winter is het dan met verkleumde handen!
Lode kan oefenen op het orgel in de St.- Pieterskerk en Tim oefent iedere week tijdens het schooljaar op dinsdagnamiddag tussen 16.30 u en 17.30 u in de kerk van St.-Gertrudis-Pede. Diegenen die willen mogen altijd eens gaan luisteren! (zonder garantie dat het op dat moment ook al af en mooi zal klinken)
Welke orgelmuziek horen en spelen ze het liefst?
Bach is één van hun favorieten maar ook barok en romantische orgelmuziek worden gesmaakt.
Enkele voorbeelden:
Ivo zegt: Bach vertaalt liederlijk de teksten waar hij naar verwijst, zoals bv de koraalbewerking van het verhaal van de oude Simeon. Dit bestaat uit opeenvolgende stijgende notengroepen die de uitspraak van Simeon symboliseren na zijn aanschouwen van de Messias en zijn uitspraak dat hij klaar was om naar de hemel te gaan.
Tim houdt van Alphonse Mailly, het stuk Paques Fleuris, romantische muziek!
De toekomst
De belangstelling voor het orgel door de jeugd is tanend. Ten eerste omdat jonge mensen vrijwel niet meer naar de kerk komen en dus ook geen kennis maken met het orgel. Daarnaast is er ook bijna nooit orgelmuziek te horen op klassieke zenders zoals Klara, die meer focussen op kamermuziek. Heel jammer!
Vele muziekacademies bieden ook geen richting orgel aan en waar dit wel het geval is, zoals in Dilbeek zijn de leerlingen meestal volwassenen. Pogingen om de jeugd warm te maken voor die richting lukken niet goed, misschien mede omdat de aanschaf van een oefenorgel vrij duur is voor de ouders.
Wat kunnen wij doen om de orgelmuziek te promoten ?
– een orgelconcert organiseren zodat het instrument bekender wordt en de schoonheid van het instrument kan doordringen.
– af en toe een samenspel met een ander instrument om de vieringen op te luisteren, waardoor we misschien andere mensen naar de kerk brengen, die dan op hun beurt ook de orgelmuziek ontdekken.
– andere suggesties? Laat maar horen!
Om dit artikel af te sluiten wil ik alle organisten die mijn lange vragenlijst (16 vragen!) hebben willen beantwoorden van harte en welgemeend bedanken!
Zoals jullie hebben kunnen lezen is het bespelen van een orgel niet zo evident: veel repeteren, coördinatie handen en voeten, begeleiden van een cantor…
Om onze dankbaarheid en waardering vorm te geven verdienen ze, alhoewel ze geen concert geven, een groot applaus!
Doen jullie eens mee na een viering ?